A perda da ambigüidade: fundamentalismo, indiferenza e autenticidade versus democracia

O número de especies de plantas, de insectos, de mamíferos e as linguas faladas son bos exemplos da diminución de diversidade que se está producindo no mundo que nos toca vivir. Tamén a cultura é cada vez menos rica, plural e diversa, aínda que, neste caso, de modo menos aparente. Con estes argumentos comeza o libro de Thomas Bauer, «A perda da ambigüidade», que recupera tamén o concepto de «alma de masas» de Stefan Zweig, como resultado de « un impulso acrecentado á uniformización».

Para Bauer, existe actualmente unha forte disposición á destrución da diversidade. A ambigüidade apenas se tolera e a propensión sería unha tendencia a buscar unha univocidad nun mundo onde evitar a ambigüidade devén en tarefa imposible. Vivir coa ambigüidade, gústenos ou non, é o noso destino como seres humanos. Dito doutro xeito, a ambigüidade fainos humanos. Aceptar a ambigüidade, convivir coa ambigüidade permítenos entender a diversidade como enriquecemento e non como un problema.

O fundamentalismo é a principal resposta da intolerancia á ambigüidade que hoxe rezuma nunha gran parte da nosa sociedade, a outra reacción sería a indiferenza. Fundamentalismo ou indiferenza como respostas que no ámbito da política actual son facilmente constatables e ambas moi preocupantes de face á saúde de todo sistema democrático.

O fundamentalismo que, sinala Bauer, susténtase en tres trazos esenciais ou conceptos fundamentais: «obsesión pola verdade, negación da historia e aspiración á pureza». Á indiferenza chegaríase desde a consideración de que «todas as interpretacións valen o mesmo», co cal os asuntos perden significación, no sentido de importancia, e, dese modo, permiten a súa contemplación desde esa atalaia da indiferenza.

Bauer alértanos da «soberanía discursiva», da conquista lograda cunha mensaxe que tende a aparecer atractivo e, aos seus partidarios, mesmo progresista e acorde e necesario para os tempos que corren. Algo que o autor indica que non se pode cambiar con medidas simples nin cortoplacistas, ben ao contrario, o que nos sinala como camiño a seguir é o seguinte:

«Con todo, aínda puidese ser posible, polo menos, frear o proceso de destrución do significado xa sexa a mans da univocación fundamentalista, xa da indiferenza negadora da significación. Para isto, hai que restituír primeiro o seu propio valor á arte, a relixión, a ciencia, a política e a natureza, no canto de reducilas á tentadora univocidade do seu valor de mercado, que as termina condenando á completa insignificancia. O cal só pode suceder se outórgase seriedade e respecto: respecto á natureza, aos semellantes de procedencia, relixión, inclinación e capacidade distintas, á creatividade artística, á aspiración científica ao coñecemento e ao compromiso político e social. Só cando estes campos sexan cultivados con seriedade, poderá frutificar un mundo de diversidade significativa, un mundo no que a ambigüidade sexa sentida como enriquecemento e non como defecto».

Esperemos que, tanto os discursos derivados do «todos son iguais» -indiferenza- como aqueles que parten do «eu son/teño a verdade» -fundamentalismo-, sexan substituídos por aqueles baseados no debate crítico e reflexivo e que a tolerancia á ambigüidade deveña nunha sociedade diversa, plural e inclusiva.

Un apunte final: AUTÉNTICO.-

Non me resisto a esta nota final sobre a autenticidade. Bauer ponnos en garda acerca do delirio sobre o concepto do «auténtico» que semella ser un valor na sociedade actual. E non sen certa sorna lémbranos que, cando Donald Trump foi investido presidente de Estados Unidos, os seus partidarios sinalaban a súa «authenticity» como o motivo máis importante da súa decisión. Así pois, «Non podería suceder que precisamente a aversión a soportar a equivocidade e o desexo de ser gobernado “autenticamente” contribuíse á erosión da democracia en Europa e noutras partes?», pregúntase o autor, que sinala a Gran Bretaña do Brexit, Hungría, Polonia e o ascenso dos partidos populistas como exemplos.

A resposta dánola o propio Bauer: «Ningunha democracia pode prescindir dun grao relativamente elevado de tolerancia á ambigüidade. As decisións adoptadas democraticamente non pretenden ser a verdade única, senón tan só unha solución que sexa probablemente a mellor, e isto tampouco para toda a eternidade, só mentres non se adopte outra decisión».