A educación inclusiva é moito máis que un modelo pedagóxico: é unha postura ética e social que busca garantir que todos os estudantes, sen importar as súas capacidades, xénero, orixe étnica, condición socioeconómica ou calquera outra diferenza, teñan acceso equitativo a unha educación de calidade en igualdade de dereitos. Este enfoque recoñece a diversidade como un valor, non como un obstáculo, e promove a participación activa de todos na contorna escolar.

Porque por riba de todo, a diversidade é unha riqueza, non un problema. Apostar por unha escola inclusiva significa crer nun espazo feito para todas e todos, onde cada persoa sexa valorada, escoitada e defendida. Os seus principais beneficios podemos sintetizalos  do seguinte xeito:

Principais valores da educación inclusiva:

• Equidade: Dá a cada estudante o que necesita para aprender e desenvolverse.
• Respecto pola diversidade: Valora as diferenzas como parte da aprendizaxe colectiva.
• Dereitos humanos: Defende o dereito á educación de todas as persoas.
• Participación: Fomenta o protagonismo dos alumnos no seu proceso educativo.
• Solidariedade: Promove unha comunidade escolar empática e colaborativa.

Vantaxes dunha educación inclusiva:

• Mellora do clima escolar: Ambientes máis respectuosos, seguros e cooperativos.
• Aprendizaxe significativa: A diversidade de perspectivas enriquece os contidos e as relacións.
• Redución da discriminación: Axuda a combater prexuízos desde idades temperás.
• Compromiso social: Estudantes máis empáticos, xustos e comprometidos.
• Cohesión comunitaria: Vincula á escola con valores de xustiza, equidade e convivencia.

Unha nova cultura educativa.

O profesor Tony Booth, referente mundial na educación inclusiva, resume o espírito deste modelo con esta reflexión:

A educación inclusiva vai moito máis alá de escolarizar ao alumnado con necesidades específicas en centros ordinarios. Implica transformar a cultura escolar, revisar as metodoloxías e reorganizar os centros para garantir o acceso, a participación e o progreso de todo o alumnado, sen excepcións.

A inclusión non é un luxo nin unha utopía. É unha condición necesaria para que o sistema educativo cumpra a súa promesa: que ningún talento quede atrás polo simple feito de ser distinto.

Obstáculos no camiño cara a unha educación inclusiva real

Os datos dino claro: a segregación escolar persiste, as brechas de aprendizaxe amplíanse e o alumnado máis vulnerable segue sendo o que menos se beneficia do sistema. Non abonda con compartir o espazo físico, a verdadeira inclusión esixe aprendizaxe significativa para cada estudante. A inclusión educativa demanda políticas valentes, avaliacións rigorosas e unha visión de longo prazo. Algo que só será posible con recursos suficientes e un compromiso político que permita que as leis e decretos aterren no corazón das aulas.

Non seremos quen de negar avances na inclusión. Que este concepto apareza reflectido nas principais leis educativas estatais e autonómicas non é un detalle menor. É, de feito, un paso esperanzador que debera animarnos como sociedade a reaccionar, a mobilizarnos para crear as condicións reais e necesarias que permitan que a inclusión, máis alá da teoría, chegue a sentirse e a vivirse nas aulas, no día a día do alumnado.

Pero que se teñan dado pasos nesta dirección non pode ocultar que as dificultades persisten, especialmente cando nos afastamos do plano normativo e afrontamos a realidade dos centros educativos.

Cómpre afrontar retos estruturais pendentes do sistema educativo, entre eles debemos destacar:

• Falta de recursos humanos: Escaseza de profesionais de apoio (PT, AL, orientadores).
• Formación insuficiente do profesorado para atender a alumnado con TEA, TDAH, Altas Capacidades ,…
• Ratios elevadas: Aínda que existen certas medidas de ponderación en casos con NEE, estas limítanse a informes oficiais, a meros cálculos numéricos, e distan de reflectir e atender as realidades complexas das aulas.
• Barreiras contextuais de aprendizaxe: Obstáculos que non dependen do alumno (familias desestruturadas, pobreza económica e cultural, desregulación emocional, ausencia de referentes, inmigración, …), pero que interfiren gravemente na súa aprendizaxe e precisan de atención educativa.

Non abonda con vender un tónico milagreiro, un novo “bálsamo de Fierabrás” que remedia todos os males da educación, pero que, cando nos asomamos ás aulas atopamos, máis que inclusión real e efectiva, unha coreografía de boas intencións con escasa partitura.

Porque a inclusión non se decreta a golpe do BOE ou do Diario Oficial de Galicia, nin se colga en pancartas nas portas dos centros. A inclusión constrúese con recursos, con formación, con vontade política e non con titulares máis ou menos afortunados.

Non é cuestión de sentar a todos na mesma aula agardando a que a maxia ocurra. Tampouco serve recorrer á maquillaxe. A educación é inmune aos trucos de maxia e aos decorados de cartón pedra. Non se pode estar recorrendo sempre á pedagoxía da urxencia, a facer da necesidade virtude.

Non se trata de contar cunha escola que tolera e acolle a todos e a todas. Precisamos dunha escola capaz de ofrecer unha resposta educativa a todos e a todas.

Ratios educativas e Inclusión: cando a contabilidade suplanta a pedagoxía

No discurso institucional, as ratios preséntanse como cifras técnicas, aparentemente neutras, deseñadas para distribuír ao alumnado con eficiencia. Pondéranse os alumnos con necesidades educativas especiais (NEE), aplícanse fórmulas, e xustifícanse decisións desde despachos distantes da aula. Con todo, para o profesorado e o alumnado que habita o día a día escolar, a ratio non é só un número: é a posibilidade real ou a imposibilidade de ensinar con xustiza.

A política educativa tende a minimizar o impacto das ratios elevadas en contextos de alta complexidade. Cítanse estudos que relativizan a súa influencia, contabilízase exclusivamente ao alumnado con NEE recoñecido, e ignóranse as barreiras contextuais de aprendizaxe—aqueles factores socioeconómicos, culturais, emocionais ou lingüísticos que fan que aulas con alumnos sen diagnóstico oficial sexan igual ou máis difíciles de atender que outras con casos formalizados.

As aulas convírtense en auténticos laberintos pedagóxicos que contan co alumnado NEE como única moeda de cambio. A acreditación da discapacidade, a diagnose médica elévase á categoría de diagnose pedagóxica.

Deste modo, a administración educativa abdica das súas funcións transformadoras e externaliza a decisión sobre as ratios á lóxica médica ou contable, ignorando que os criterios sanitarios, por necesarios, non abranguen a complexidade educativa que se vive nas aulas reais. O sistema de cálculo baséase unicamente na presenza de alumnado con necesidades educativas especiais recoñecidas oficialmente, como se a diversidade se puidese medir con informes médicos e como se a inclusión dependese dun documento e non dun contexto.

Como sinala o Observatorio Estatal da Discapacidade (2019), as ratios elevadas combinadas con escaseza de apoios xeran situacións de exclusión silenciosa. O informe advirte que en contornas socialmente desfavorecidas, a ratio debera ser un criterio específico de atención prioritaria.

Un estudo de CCOO Educació (2024) con máis de 3.500 docentes revelou que o 62% considera as ratios o maior obstáculo para avanzar cara a unha inclusión real, seguido pola falta de formación específica (57%) e a carencia de apoio emocional e psicopedagóxico. O informe denuncia que a ratio estándar en aulas ordinarias non contempla a “carga pedagóxica real”, que xorde dunha diversidade cada vez máis profunda e pouco recoñecida polos algoritmos de planificación.

Diane Whitmore é unha economista estadounidense que estuda os efectos das políticas destinadas a aliviar a pobreza infantil, traballa na Universidade Northwestern como profesora de Desenvolvemento Humano e Política Social na Facultade de Educación e Política Social. A doctora Whitmore ten realizado un informe que leva como título «Does Class Size Matter?» (Importa a ratio da aula?) e do cal pódense extraer as seguintes conclusións:

• O número de escolares por aula é un determinante importante dos resultados dos estudantes e pode determinarse directamente por decisións políticas. En igualdade de condicións, aumentar a ratio por aula danará os seus resultados.
• A evidencia suxire que o incremento da ratio das aulas prexudicará non só a puntuación das probas dos nenos e nenas a curto prazo, senón tamén a súa formación a longo prazo como capital humano. O diñeiro aforrado hoxe ao aumentar a ratio resultará, en custos sociais e educativos, máis substancial no futuro.
• A recompensa que supón a redución do número de escolares nunha clase é maior para os nenos e nenas de baixos ingresos e de minorías sociais, mentres que calquera aumento no número destes pode ser máis prexudicial para estas poboacións.
• Aqueles que ostentan a responsabilidade de formular políticas educativas, deben sopesar coidadosamente a eficacia en relación ao número de escolares por aula fronte a outros potenciais usos de fondos económicos. Mentres as aulas cun menor número de escolares teñen un maior custo económico demostrable, poden prover políticas máis rendibles en relación ao custo-efectividade.

Pero o discurso oficial segue a ser impermeable. A inclusión, así entendida, convértese nunha ficción contable, onde o benestar docente e a atención significativa sacrifícanse en nome dunha eficiencia que é só orzamentaria. Pondérase, axústase, calcúlase… e, mentres tanto, a aula desbórdase de realidades que non caben na normativa legal nin teñen cela no Excel Institucional.

A negativa da administración a aplicar sistemas de ponderación flexibles, que teñan en conta indicadores múltiples (contexto socioeconómico, nivel de convivencia, desvantaxe cultural, historial emocional, …), reflicte unha renuncia á xustiza educativa. A inclusión, nesta lóxica, deixa de ser proxecto pedagóxico para converterse nun exercicio de simulación institucional, sostido por fórmulas estandarizadas que ignoran a diversidade real nas aulas.